مقاله ای کامل درباره سلاح شمیایی

 

استفاده از سلاح های کشتار جمعی اعم از «شیمیایی، میکروبی و هسته ای» عکس العمل جوامع بشری را برانگیخته است به طوری که سازمان ملل متحد، سازمان کنوانسیون منع سلاح های شیمیایی را تشکیل داده و بسیاری از قدرت های بزرگ همچنان به انباشت و تولید این سلاح ها ادامه داده اند و اینکه بسیاری از قدرت های بزرگ نظیر ایالات متحده و اسرائیل تاکنون عضویت در کنوانسیون منع سلاح های شیمیایی را نپذیرفته اند.(فروتن،۱۳۸۲: ۳) در حالی که این قدرت ها خود را بزرگترین حامیان دموکراسی و حقوق بشر می دانند.

 

● مقدمه:

استفاده از سلاح های کشتار جمعی اعم از «شیمیایی، میکروبی و هسته ای» عکس العمل جوامع بشری را برانگیخته است به طوری که سازمان ملل متحد، سازمان کنوانسیون منع سلاح های شیمیایی را تشکیل داده و بسیاری از قدرت های بزرگ همچنان به انباشت و تولید این سلاح ها ادامه داده اند و اینکه بسیاری از قدرت های بزرگ نظیر ایالات متحده و اسرائیل تاکنون عضویت در کنوانسیون منع سلاح های شیمیایی را نپذیرفته اند.(فروتن،۱۳۸۲: ۳) در حالی که این قدرت ها خود را بزرگترین حامیان دموکراسی و حقوق بشر می دانند.

بدون تردید جنگ شیمیایی عراق علیه ایران یکی از صفحات تاریک و سیاه گذشته نه چندان دور تاریخ بشری است. رها ساختن سلاح های میکروبی و شیمیایی در جنگ شاید گواهی بر برتری تسلیحاتی باشد که بر محدودیتهای جغرافیایی غلبه دارد (برادن و شلی، ۱۳۸۳: ۲۲۳) اما این برتری چیزی جزء یک جنایت هولناک نیست. اجرای تبعیض آمیز کنوانسیون منع سلاح های شیمیایی نکته ای است که جای بحث و جدل دارد و اینکه خلاء موجود در کنوانسیون چیست؟ مگر پروتکل ۱۹۲۵ ژنو از سوی عراق نقض و منجر به بکارگیری سلاح های شیمیایی علیه ایران و کردهای (حلبچه) خود آن کشور نیز شد و سر انجام وجود شواهد متقن دال بر اینکه عراق مواد لازم جهت تولید تسلیحات شیمیایی را از صنایع شیمیایی جهان کسب کرده است.(غریب آبادی، ۱۳۸۱: ۱۲۴) کدام سازمان، کشور و کنوانسیونی مسئول جنایات صورت گرفته علیه ایران است؟ چه ضمانت اجرایی وجود دارد که این سلاح ها بار دیگر در این کشور ویا در نقطه دیگری از کره خاکی بکار گرفته نشود؟ در این مقاله سعی بر این است تا به این سئوالات نیز پاسخ داده شود.

۱) تاریخچه جنگ های شیمیایی:

استفاده از عوامل سمی و شیمیایی هزاران سال پیش در طول جنگ های باستان موسوم بوده و از ظروفی که محتوی قیر بوده جهت ایجاد دود و آتش و خفه کردن سربازان دشمن استفاده می شد.(قانعی، ۱۳۸۲: ۲) نیروهای مسلح برخی از کشورها در طول تاریخ از مواد شیمیایی و سمی به عنوان ابزار جنگ استفاده کرده اند اما در دوران باستان نیز کاربرد سلاح های سمی در جنگ محکوم بود ولی تلاش های قطعی برای ممنوعیت بکارگیری آنها مدتها بعد شروع شد.(غریب آبادی، ۱۳۸۱: ۹۹) به طور کلی جنگ شیمیایی با جنگ جهانی اول در اوایل قرن بیستم آغاز شد و با جنگ شیمیایی عراق علیه ایران در اواخر قرن بیستم به پایان رسید. در اگوست ۱۹۱۴ میلادی فرانسوی ها گازهای اشک آور مختلفی را استفاده نمودند و در ژانویه ۱۹۱۵ آلمانی ها در لهستان علیه روس ها از گاز کلر استفاده نمودند که بی نتیجه بود. (فروتن، ۱۳۸۲: ۱۹) با ورود عامل خردل در صحنه جنگ که ایجاد آلودگی پایدار در محیط می نمود جنگ شیمیایی وارد مرحله تازه ای شد. در جولای ۱۹۱۷ م آلمانی ها نخستین بار از گاز خردل در ایپر بلژیک علیه متفقین استفاده کردند. در همین سال ترکیبات آرسنیک نیز در تدریجا وارد میدان جنگ شد. سال ۱۹۱۸م انگلیس و فرانسه نیز توپخانه شیمیایی خردل را آماده نموده و مورد استفاده قرار دادند تا آنکه سرانجام در سال ۱۹۱۸ جنگ جهانی اول خاتمه یافت.( فروتن، ۱۳۸۲: ۲۰ ) در نتیجه در این مرحله از زمان تلفات گازهای شیمیایی و آسیب غیر نظامیان روی شهرها و روستاها بیانگر این فاجعه بود به طور خلاصه در طول جنگ جهانی اول ۱۲۵۰۰۰۰تن ماده سمی مصرف شد که این سموم شامل ۲۲ نوع عامل شیمیایی بودند و علاوه بر آن ۱۷ نوع عامل شیمیایی دیگر نیز تا خاتمه جنگ مطالعه و یا در جنگ استفاده و آماده گردید و جنگ شیمیایی در مجموع منجر به مصدوم شدن ۱۲۰۰۰۰۰ نفر و کشته شدن ۱۰۰۰۰۰ نفر گردید. (فروتن، ۱۳۸۲: ۲۲) از سال ۱۹۳۵ تا ۱۹۳۹ م وضعیت ویژه ای در جهان حاکم بود، تحقیق و تولید عوامل شیمیایی و بیولوژیک همچنان ادامه یافت و انبارهای بزرگی از سموم محتلف جنگی در برخی از کشورها ذخیره شد. ارتش های دنیا نواقص حفاظتی خود را اصلاح نموده و همه آماده یک جنگ شیمیایی بودند، آلمانی ها نیز موفقیت های جدیدی در این زمینه بدست آوردند و آن عبارت از دستیابی به گازهای اعصاب در آستانه جنگ جهانی دوم بود، قدرت های بزرگ خود را برای یک جنگ شیمیایی آماده می کردند ولی هرگز از این سلاح ها استفاده نکردند.(غریب آبادی، ۱۳۸۱: ۱۰۱)

علی رغم اینکه گازهای اعصاب تا خاتمه جنگ تنها در اختیار ارتش آلمان بود ولی ترس از این که سایر کشورها نیز ممکن است این گازها را داشته باشند و هراس از مقابله به مثل مانع از استفاده گازهای اعصاب توسط ارتش آلمان شد. (فروتن، ۱۳۸۲: ۲۳) در طول دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰م نسل جدیدی از عوامل عصبی به نام عاملV توسعه یافته و تولید شد. این عامل نسبت به عوامل قبلی پایدارتر بوده و ده برابر سمی تر از عامل سارین بودند.(غریب آبادی، ۱۳۸۱: ۱۰۲) از جمله امکاناتی که در جنگ جهانی دوم جهت پخش عوامل شیمیایی در نظر گرفته شد، استفاده از هواپیما بود. لذا در میان تسلیحات شیمیایی بمب ها خصوصا خردل جایگاه ویژه ای داشت و به میزان فراوانی تولید شد. حادثه بندرگاه باری تنها حادثه شیمیایی مهم جنگ جهانی دوم بود که آمریکائیها با گاز خردل ساخت آمریکا کشته و مصدوم شدند.( فروتن، ۱۳۸۲: ۲۳)

در حال حاضر چنین به نظر می رسد که سلاح های شیمیایی در مقایسه با سلاح های بیولوژیک دارای تهدیدی عظیم تر و وسیع تری می باشند گرچه بسیاری از مفسران اساسا سلاح های بیولوژیک را به دلیل امکان ایجاد تلفات عظیم تهدید برانگیزتر می دانند، بر خلاف سلاح های هسته ای که کاربرد واقعی آنها محدود به نمونه هیروشیما و ناکازاکی می باشد، سلاح های شیمیایی در همین اواخر به کار رفته است. در دهه ۱۹۶۰مصر ظاهرا از سلاح گاز در مقابل قبیله های یمنی استفاده کرد. (گوردون ، ۱۹۹۱: ۲۲) در سال ۱۹۶۷ شایعاتی مبنی بر تصرف مواد مخصوص سلاحهای شیمیایی مصری به دست اسرائیل در صحرای سینا وجود داشت که به هرصورت بکار گرفته نشد. ( کمپ و هارکاوی، ۱۳۸۳: ۴۲۶) شوروی متهم به کاربرد مواد سمی باران زرد در افغانستان شد همانگونه که متحدان وی در جنگ طولانی ویتنام در لائوس استفاده کردند. (کمپ و هارکاوی، ۱۳۸۳: ۴۲۷) به نظر می رسد که لیبی در چندین مورد از سلاح های شیمیایی پرتابی از هواپیما در طول جنگ این کشور علیه چاد در سال ۱۹۸۶تا ۱۹۸۸ استفاده کرده است. این کشور با دولت سودان متحد آن یا هر دو بنا به قولی چنین سلاح هایی را در مقابله با شورشیان ضد حکومتی و غیر اسلامی در جنوب سودان در سال ۱۹۸۸ مورد استفاده قرار داده اند.(براک ، ۱۹۷۰: ۴۷۰)

از سال ۱۹۸۰م عراق در جنگ علیه ایران شروع به استفاده از گازهای سمی نمود. اطلاعات وسیعی در مورد وجود انبارهای مهمات سلاح های شیمیایی در عراق وجود دارد بهره گیری عراق از چنین تسلیحاتی در طول جنگ علیه ایران به خوبی اثبات شده است آن هم با شواهد و اسنادی از تهران مبنی بر اینکه با کاربرد این سلاح ها حدود پنجاه هزار سرباز ایرانی کشته و زخمی و یا چهره آنها دچار آسیب دیدگی شده اند و از طرف دیگر کشتار فجیع کردها در منطقه حلبچه نیز نشان دیگری در این باره است. به نظر می رسد قابلیت های سلاح شیمیایی عراق به شکل موفقیت آمیزی در پایان جنگ منتقل شده و دست نخورده باقی مانده است و منبع دیگری اشاره می کند که عراق حداقل ۱۹۱ کلاهک موشک های بیولوژیکی و بمب های هوایی را گرد آوری کرده و ۱۷ تن عامل های نابود کننده رشد مورد استفاده قرار گرفته تا عامل های بیولوژیکی شامل سلاح های سیاه زخم و بوتولینوم و آنتروویروس را تولید نماید. (کمپ و هارکاوی، ۱۳۸۳: ۴۲۹) حملات شیمیایی عراق علیه ایران به ۱۱ عملیات مهم مربوط می شود که عبارتند از:

۱) حملات شیمیایی تا قبل از عملیات خیبر که ۲۵ مورد در آن حمله شیمیایی اتفاق افتاد.
۲) حملات شیمیایی در عملیات خیبر.
۳) حملات شیمیایی در عملیات بدر.
۴) حملات شیمیایی در عملیات فاو.
۵) حملات شیمیایی در عملیات کربلای ۴و۵.
۶) حملات شیمیایی در عملیات کربلای ۸.
۷) حمله شیمیایی در سردشت.
۸) حملات شیمیایی در عملیات والفجر۱۰ و حادثه حلبچه.

۲) نقش سازمان ملل و قدرت های بزرگ در منع کاربرد سلاح های شیمیایی:

معاهدات و اسناد بین المللی در خصوص ممنوعیت استفاده از سلاح های شیمیایی در جنگ فراوان است. از جمله مهم ترین سندی که در این زمینه وجود دارد و معتبر است، پروتکل مورخ ۱۷ ژوئن ۱۹۲۵ ژنو، تحت عنوان «پروتکل ممنوعیت استفاده از گازهای خفه کننده و مسموم و یا دیگر گازها و مواد میکروبی» در جنگ است.(آقایی، ۱۳۸۲: ۳۰۰) در این پروتکل که بیش از ۱۴۰ کشور جهان از جمله عراق و ایران که در نهم تیر ماه ۱۳۰۸ به این کنوانسیون ملحق شده اند (هدایتی، ۱۳۴۵: ۴۷) به کارگیری سلاح های شیمیایی در جنگ ها بدون قید و شرط ممنوع اعلام شده است. علاوه بر این پروتکل موازین دیگر بین المللی نیز در این باب وجود دارد، از جمله: اعلامیه بروکسل ۱۸۷۴، اعلامیه های کنفرانس های صلح لاهه (مورخ ۱۸۹۹و۱۹۰۷م) ماده ۵ عهدنامه واشنگتن ۱۹۲۲، ماده ۱۶ اساس نامه دادگاه نونبرگ ۱۹۴۶ که جنایات جنگی را تعریف می کند و به ممنوعیت استفاده از سم و سلاحهای سمی اشاره کرده است.(آقایی، ۱۳۸۲: ۳۰۰) بعد از جنگ جهانی دوم، ممنوعیت کاربرد سلاح های شیمیایی در دستور کار سازمان ملل متحد قرار گرفت. از سال ۱۹۶۱ که کمیسیون خلع سلاح سازمان ملل متحد تشکیل شد، مسئله تحریم تسلیحات شیمیایی نیز تحت بررسی و تدقیق کمیسیون قرار داشت. تلاش های کمیسیون، سرانجام منجر به انعقاد کنوانسیون ۱۹۷۲، شد. عراق در ۱۱ مه ۱۹۷۲ این کنوانسیون را امضاء کرد و ایران نیز در ۸ اوت ۱۹۷۳ به آن ملحق گردید.مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز تقریبا هر سال مسئله ممنوعیت استفاده از سلاح های شیمیایی را در دستور کار خود داشته است و خواهان الحاق کشورها به پروتکل ۱۹۲۵ و رعایت پروتکل مذکور شده، استفاده از سلاح های شیمیایی را ناقص حقوق بین الملل دانسته است.
بر همین اساس بود که جمهوری اسلامی ایران که با وجود همه موازین و مقررات بین المللی مورد حملات شیمیایی قرار گرفته بود موضوع را به دبیر کل گزارش داد. در ضمن، بیانیه هایی که از طرف شورای امنیت در خصوص شکایت ایران از عراق به خاطر کاربرد سلاح های شیمیایی در جنگ صادر گردید که عبارت بودند از:

۱) بیانیه ۳۰ مارس ۱۹۸۴.
۲) بیانیه ۲۵ آوریل ۱۹۸۵.
۳) بیانیه ۲۱ مارس ۱۹۸۶.
۴) بیانیه ۱۴ مه ۱۹۸۷.

انتظار بر این بود که شورای امنیت و قدرت های بزرگ با صدور یک قطعنامه مستقل، ترتیبات عملی و موثری را برای مجازات عراق و توقف کاربرد سلاح های شیمیایی معمول می داشت. ارتباط دادن مسئله جنگ با کاربرد سلاح های شیمیایی ، قصور دیگری از جانب شورا در قبال وظایف اساسی اش می باشد و با توجه به تایید صریح کاربرد سلاح های شیمیایی علیه غیر نظامیان، ضروری بود شورای امنیت توجه ویِژه ای به این امر می نمود. همچنین لازم است اقدامات عملی در تحریم صدور مواد قابل استفاده در ساخت سلاح های شیمیایی به عراق، از جانب کلیه کشورها علل الخصوص قدرت های بزرگ به عمل آید. ( کیهان، ۱۳۶۶: ۷) این بیانیه ها با وجود آنکه متناسب با اهمیت فاجعه نبود لیکن عکس العمل جهانی قوی و مناسبی را به نفع ایران برانگیخت و کشورها و سازمان های بسیاری، عراق را به خاطر کاربرد مجدد سلاح های شیمیایی محکوم ساختند.( جمهوری اسلامی، ۱۳۶۶: ۷) اما با تمامی مسائل بیان شده در نهایت تاسف هیچگونه اقدام عملی از سوی شورای امنیت سازمان ملل و قدرتهای بزرگ صادر نشد و حتی منعی هم از فرستادن مواد لازم جهت ساخت سلاح های شیمیایی به عراق صورت نپذیرفت.

۳) تروریسم و سلاح های کشتار جمعی در قرن ۲۱:

از دیدگاه آمریکائیها در زمان جنگ خلیج فارس شواهد و مدارک و اسنادی غیر قابل انکار بدست آمد که نشان می داد اهداف عراق محدود به سلاح های شیمیایی که از آنها علیه ایران و مردم خود استفاده کرده بود نمی شد بلکه شامل دستیابی به سلاح های هسته ای و بیولوژیکی نیز می گردید. اما نکته حائز اهمیت این است که قدرتهای بزرگ و سازمان های بین المللی که نتوانسته و یا نخواسته بودند که حملات شیمیایی عراق علیه ایران را متوقف سازند. پس از وقایع ۱۱ سپتامبر توجه خاصی به منع و خلع سلاح های شیمیایی پیدا کرده اند. با توجه به تبدیل شدن تروریسم و سلاح های کشتار جمعی به ابزار اصلی تهدید توسط دول توسعه نیافته مخالف ایالات متحده، مبارزه با این پدیده اهمیت تازه ای یافته است. از این رو آمریکا هدف اصلی خود را مبارزه با سلاح های کشتار جمعی از نظر اولویت در سطح مبارزه با ترورریسم قرار داد.(طارمی،۱۳۸۲: ۹۰) به نظر می رسد هراس از این موضوع که احتمال دارد گروههای تروریستی مخالف قدرت های بزرگ نیز به این سلاح ها دست یافته باشند و علیه خودشان بهره ببرند باعث این امر شده است.
زیرا تروریسم هزاره سوم بیش از دوران قبل یک تروریسم تکنولوژیک است این دشمن تازه یک دشمن پنهان است که نه نام یک کشور را به دوش می کشد و نه آدرس معینی دارد به این ترتیب فاقد جا و مکان است، پنهان عمل می کند و فاقد یک پایگاه فزیکی مشخص است.از منظر دکترین بوش یکی از وجوه اشتراک مهم میان دولت های حامی تروریسم و گروههای تروریستی تمایل آنها به دستیازی به سلاح های کشتار جمعی برای دفاع از خود در برابر تهاجم احتمالی قدرت های بزرگ و بکارگیری آن به عنوان ابزاری برای حمله به آمریکاست. از منظر دکترین بوش بزرگترین خطری که اکنون امنیت آمریکا را تهدید می کند افتادن سلاح های کشتار جمعی به دست دولت های حامی تروریسم یا گروههای تروریست است. (طارمی، ۱۳۸۲: ۹۵) نکته دیگر حائز اهمیت که ایالات متحده به دنبال آن است، آینده سیستم های دفاعی آمریکا است که در منطقه (خاورمیانه بزرگ) ممکن است مانع استفاده یک کشور منطقه از جنگ افزار های کشتار جمعی علیه دیگری شود. (کمپ و هارکاوی، ۱۳۸۳: ۲۴۷) و به همین دلیل ایالات متحده خود را ملزم به جلوگیری از اشاعه سلاح های کشتار جمعی می داند تا مانع از آن گردد که دولت های سرکش و تروریست ها بتوانند مواد، تکنولوژی ها و تخصص های لازم را برای تولید سلاح های کشتار جمعی کسب نمایند.

۴) جمع بندی و نتیجه گیری:

مسلما نقش سازمان ملل و قدرت های بزرگ در خلع و منع سلاح های شیمیایی بیش از سایر کشورها و سازمانها است. ترسیم سناریوهای روابط میان ایران و عراق و قرار دادن آن در محیطی جغرافیایی، مسئله ساده ای نیست و در حوصله این مقاله نیز نمی گنجد ولی اگر در این سناریوها جنگی نیز میان دولت های ایران وعراق صورت پذیرد. به نظر می رسد چنین جنگی دارای خصوصیات مشابه جنگ فرسایشی و بی وقفه ای همراه با جبهه های نسبتا با ثبات و نه چندان متفاوت با مرزهای فعلی خواهد بود.( کمپ و هارکاوی، ۱۳۸۳: ۴۴۱) همانگونه که شواهد نشان داده است ایران هیچ گونه سلاح مهم شیمیایی یا سیستم پرتاب آن را در زمان جنگ در اختیار نداشته و بنابراین قادر نبوده مانع کاربرد چنین سلاحی، از سوی عراق شود. ( توماس، ۱۹۹۳: ۸) به نظر می رسد با توجه به تغییر ژئوپلیتیک عراق و تحولات بوجود آمده و با توجه به فعالیت شدید ایران در جهت دستیابی به قابلیت های مضاعف، امکان دارد تحول قابل ملاحظه ای در زمینه موازنه نظامی میان دو کشور بوجود آمده باشد. (کمپ و هارکاوی، ۱۳۸۳: ۴۴۲)
اضافه بر این، بر خلاف وضعیتی که در طول جنگ ادامه داشت. مساعدت قدرت های بزرگ علی الخصوص ایالات متحده به عراق به اشکال مختلف بصورت شناسایی ماهواره ای، فروش تسلیحات و مواد لازم جهت تولید سلاح های شیمیایی بعد از جنگ خلیج فارس دیگر وجود ندارد. آن کمک ها در آن زمان برای عراق بسیار حائز اهمیت بود زیرا امکان آگاهی پیشاپیش را پیدا می نمود و این قبیل حمایت ها باعث شد عراق با سلاح های شیمیایی و میکروبی دست به اقدامات تجاوز کارانه بزند و جالب اینکه قدرت های بزرگ و سازمان ملل سکوت اختیار کردند زیرا این جنایات با منافع این قدرت ها منافات نداشت ولی زمانی که این منافع تهدید شود با نام حقوق بشر و تروریسم به شدت ایستادگی کرده و از تمامی حمایت ها نیز بهره می برند

 

سلاح های شیمیایی در جنگ جهانی اول

با آغاز قرن بیستم و توسعه روز افزون دانش شیمی، زنگ خطر به کارگیری احتمالی و گسترده مواد شیمیایی در جنگ ها برای دولتمردان اروپایی به صدا درآمد و آنها را واداشت که طی قراردادی به کارگیری این مواد را ممنوع کنند. کنوانسیون ۱۹۰۷ لاهه به تصویب بیشتر کشورهای اروپایی رسید. با این حال برخلاف قرارداد منع کاربرد سلاح شیمیایی، این جنگ افزار مخوف در مقیاس گسترده ای طی جنگ جهانی اول به کار گرفته شد.
جنگ شیمیایی نخستین بار، زمانی که آلمانی ها در اکتبر ۱۹۱۴ در نوشاپل گلوله های حاوی گاز اشک آور به سوی فرانسوی ها پرتاب کردند، آغاز شد. با وجود پراکندگی سربازان و محدود بودن شمار گلوله ها، این تاکتیک چندان کارساز نبود و حتی فرانسوی ها متوجه کاربرد آن نشدند. با این حال آلمانی ها دست از تلاش برنداشته و گاز کلر را نیز نخستین بار در ۲۲ آوریل ۱۹۱۵ در «یپرس» (Ypres) بلژیک علیه سربازان مستعمراتی فرانسه و پیاده نظام کانادایی که هیچ ماسکی برای حفاظت از خود نداشتند به کار بردند.
علاوه بر این آلمانی ها به سرعت به فسژن و خردل روی آورده و آنها را در جبهه آزمودند.(۱) عامل تاول زای خردل گوگردی به وسیله آلمانی ها در ۱۹۱۷ و در نزدیکی دهکده یپرس بر ضد سربازان فرانسوی به کار گرفته شد و به همین دلیل فرانسویان نام ایپریت (Yperite) را نیز به عامل خردل دادند. همچنین خردل با نام دیگری به نام صلیب زرد (Yellow Cross) نیز شناخته شده بود چرا که برای مشخص کردن مخازن حاوی آن علامت صلیب زرد به کار می رفته است.(۲)
به طور کلی در جنگ جهانی اول حدود ۱۲۵۰۰۰ تن عوامل سمی مشتمل بر ۴۵ نوع عامل شیمیایی مختلف به کار رفت که در بین آنها ۱۸ عامل کشنده و ۲۷ عامل تحریک کننده بود. از میان عوامل ذکر شده به طور عمده فسژن و خردل حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار سرباز را از صحنه نبرد خارج کرد که تعداد بیشماری از آنها برای همیشه نابینا شدند و تقریباً ۱۰۰ هزار نفر جان باختند.
روند سریع ساخت جنگ افزارهای شیمیایی جدید و کاربرد وسیع آن طی جنگ جهانی اول و مهمتر از همه برانگیخته شدن احساسات عمومی باعث شد بیش از پنجاه کشور معاهده ای مبنی بر عدم کاربرد جنگ افزارهای شیمیایی را در ژنو امضا کنند که به پروتکل ۱۹۲۵ ژنو (Geneva Protocol) معروف شد. (۳)
اما تصمیمی درباره منع ساخت و انباشت این سلاح ها گرفته نشد. علاوه بر این با توجه به ویژگی های مواد شیمیایی جنگی (پوشش وسیع، خواص مصدوم کنندگی شدید، افت روحیه شدید دشمن و نیاز به نیروی متخصص و کارآمد جهت درمان و رفع آلودگی) نظر کارشناسان نظامی پس از جنگ جهانی اول، به شدت به طرف این جنگ افزارها معطوف و موجب توسعه این سلاح ها در کشورهای غربی شد و بدین شکل روش های تولید بسیاری از ترکیبات شیمیایی به دست آمد. برخی گمان می کردند که در پناه این معاهده جهانی از این پس در جنگ ها و درگیری ها از سلاح های شیمیایی استفاده ای به عمل نخواهد آمد؛ ولی تاریخ شاهد وقایع ناخوشایند دیگری بود.

این عکس، شماری از سربازان را در جبهه فرانسه نشان می دهد که از نخستین قربانیان جنگ افزار شیمیایی بوده اند. آنها دچار مشکلات جسمی شده و نظم خود را از دست داده و در حال عقب نشینی هستند.

سربازان جبهه غرب پس از اطلاع از به کار رفتن گاز سمی به عنوان جنگ افزار در آوریل ۱۹۱۵ ( دومین سال از جنگ جهانی اول ) باوسائلی که در اختیار داشتند ازجمله ماسکهای ابتدایی و دست ساز از خود محافطت می کنند و در سنگرهای خندقی آماده دفاع از خود هستند.

سلاح های شیمیایی در جنگ های منطقه ای

در سال ۱۹۶۵ کشور مصر در جنگ با یمن از گاز خردل استفاده کرد که البته تا سالها پس از آن به طور بین المللی شناخته نشد. (جنگ یمن ۱۹۶۷- ۱۹۶۳ ). در جنگ ویتنام (۱۹۶۸- ۱۹۶۱ ). آمریکا ییها به طور بسیار گسترده ای از عوامل ضد گیاه به مقدار بیش از ۵۰,۰۰۰ تن استفاده نمودند که در واقع اولین کاربرد آن در جنگهای دنیا به شمار می رفت.
این عوامل که بر مبنای رنگشان تحت عنوان (عامل نارنجی)، عامل سفید و عامل آبی نامگذاری شده بودند مخلوطهای مختلفی از عوامل ضد گیاه بودند که بمنظور ریزش برگ درختان، تخریب جنگلها و خشکانیدن مزارع برنج مورد استفاده قرار می گرفتند. هدف آمریکاییها از این کار از بین بردن پوشش استتار ویتنامیها و نابود نمودن منابع غذایی آنها بود. این عوامل که به صورت اسپری از هواپیما پخش می شد، علاوه بر تاثیر بر گیاهان، آثار دیررسی هم بر انسانها گذاشت که هنوز ملت ویتنام از آن رنج می برد. آمریکا همچنین در سال ۱۹۶۶ چندین مورد بمبهای حاوی گاز BZ را به صورت آزمایشی در ویتنام به کار گرفت.
علاوه بر اینها در جنگ ویتنام مقادیر زیادی از گازهای اشک آور و خفه کننده استفاده شد شد تا مبارزان ویتنامی مجبور به خروج از تونلهای زیر زمینی شده و یا در آنجا از بین بروند.
همچنین گزارش هایی از کاربرد عوامل شیمیایی توسط ویتنامی ها در کامبوج (۱۹۷۶)، و لائوس (۱۹۷۹) و به کارگیری نوعی عامل شیمیایی توسط ارتش شوروی و نیروهای دولتی افغانستان، علیه مجاهدان افغانی اعلام و ثابت گردیده است.
اما مهمترین آزمایش سلاح های شیمیایی توسط آمریکایی ها در شمال شرقی کشور برزیل در اکتبر ۱۹۸۴ انجام شد که طی آن ۷۰۰۰ نفر کشته شدند.
در این آزمایش علاوه بر این که دو طایفه بومی به طول کامل از بین رفتند، گیاهان و جانوران منطقه نیز دچار ضایعات جبران ناپذیری گردیدند.
با این حال گسترده ترین و فجیع ترین کاربرد عوامل شیمیایی ثبت شده پس از جنگ جهانی اول که علیه نوع بشر به کار رفته، در دهه ۸۰ میلادی به وسیله رژیم عراق بوده است.
طی سندی که توسط ایران به کنفرانس خلع سلاح ارایه شد، تعداد تک های شیمیایی عراق از ژانویه ۱۹۸۱ تا مارس ۱۹۸۸، ۲۴۲ مورد تک با حدود ۴۴ هزار قربانی ذکر شده که هنوز هم با گذشت بیش از یک دهه از پایان جنگ، شاهد مرگ دردناک جانبازان شیمیایی سال های جنگ هستیم. دولت عراق در پی شکست هایی که در خوزستان، مناطق مرزی سرپل ذهاب، قصر شیرین و کردستان متحمل شد؛ بارها از عوامل شیمیایی علیه سربازان ایرانی و همچنین مردم غیرنظامی استفاده نمود و از همه دهشت بارتر فاجعه بمباران شیمیایی شهر حلبچه در اول مارس ۱۹۸۸ (۲۵/۱۲/۱۳۶۶) بود.
این فجیع ترین ترین مورد به کارگیری سلاح شیمیایی از زمان جنگ جهانی اول تاکنون بود که طی آن ۵۰۰۰ نفر از اهالی حلبچه در اثر عوامل شیمیایی جان باختند و ۷۰۰۰ نفر هم برای همیشه معیوب و فلج شدند و بدین ترتیب روح بشریت جریحه دار شد.

سلاح های شیمیایی در جنگ جهانی دوم

در جریان جنگ دوم مراکز پژوهشی ـ نظامی در آلمان، انگلستان، آمریکا و ژاپن به کوشش های خود جهت تهیه عوامل شیمیایی با سمیّت زیاد ادامه دادند.در آلمان سنتز عوامل بسیار سمی اعصاب تابون و ساربن آغاز و با تهیه سومان در سال ۱۹۴۴ دنبال شد که سمی ترین عامل شیمیایی در جنگ جهانی دوم بود.
آلمانی ها همراه با تلاش های پژوهشی جدی، کارخانه بزرگی برای تولید جنگ افزارهای شیمیایی و مهمات آن تاسیس کردند که تولید سالیانه آن در ۱۹۴۳ حدود ۱۸۰ هزار تن (این مقدار ۵/۱ برابر عوامل شیمیایی به کار رفته به وسیله دول متخاصم طی جنگ جهانی اول) بوده است. طبق گزارش ورماخت (wehrmaht) در اواخر جنگ، ذخیره عوامل شیمیایی آلمان ۷۰ هزار تن شامل ۳۲ هزار تن ایپریت یا خردل و ۱۳ هزار تن گازهای اعصاب بوده است. اسپی یر (Speer) وزیر صنایع هیتلر در دادگاه بین المللی نورنبرگ اعلام کرد که هیتلر خود طی جنگ جهانی اول مصدوم شیمیایی بوده و بدین جهت به جنگ افزارهای شیمیایی جدید اهمیت زیادی قائل بود.
نیروهای هیتلری همواره ذخایر جنگ افزارهای شیمیایی خود را افزایش می دادند. آلمانی ها در جریان جنگ دوم مرتکب بی رحمانه ترین جنایات علیه بشریت شدند. اتاق های گاز در اردوگاه های بوخن والد (Buchenwald)، آشویتس (Auschwitz)، زاخرزن هاوزن (Sachsenhausen)، نوین گام (Neuengamme)، لوبلین (Lublin)، گروسه روزن (Grosse -Rosen)، راونز بروخ (Ravensbruck) و تربلینکا (Treblinka) کار می کردند. در ۱۴ ژوئیه ۱۹۴۲ هیملر (Himmler) اجازه داده بود که در برخی اردوگاهها از زندانیان برای آزمایش عوامل شیمیایی استفاده کنند. در کل،تا پایان جنگ تنها ۵/۴ میلیوم زندانی بر اثر به کارگیری انواع عوامل سمی به وسیله شرکت دگش وابسته به مجتمع صنعتی فاربین در اردوگاه آشویتس مسموم شده بودند.
انگلیسی ها سنتز تابون و سارین را تکرار کردند و علاوه بر آن مکانیسم اثر عوامل شیمیایی ترکیبات آلی فسفردار را کشف نموده و بر این اساس شیوه های جدیدی را برای سنتز عوامل شیمیایی پیشنهاد کردند. گرچه کوشش های انگلیسی ها سری نگه داشته شد با این حال گزارش های پژوهشی منظم و کاملی از طریق وزارت دفاع انگلستان به آمریکایی هایی که در همین زمینه کار می کردند فرستاده می شد.
ژاپنی ها نیز در سال های جنگ هزاران ماده شیمیایی سمی سنتز کردند، با این حال ماده ای سمی تر از عوامل شیمیایی جنگ جهانی اول به دست نیاوردند. در کل طی جنگ جهانی دوم با این که طرف های درگیر (به ویژه انگلستان، آمریکا، شوروی، ژاپن، آلمان و ایتالیا) همگی دارای ذخایر عوامل شیمیایی بودند، ولی از این جنگ افزارها استفاده چندانی به عمل نیامد؛ بویژه آلمان نازی در حین جنگ دوم جهانی با وجود ذخایر عظیم جنگ افزارهای شیمیایی هرگز از این تسلیحات استفاده نکرد چرا که توازن قوا و وحشت آلمانی ها از مقابله به مثل نیروهای متفقین عامل بازدارنده این اقدام وحشتناک احتمالی بود.
به طوری که نخست وزیر وقت انگلستان “وینستون چرچیل” در سال ۱۹۴۲ یعنی هنگامی که انگلیسی ها از لحاظ توانایی در زمینه سلاح های شیمیایی قدرت لازم را داشتند، چنین بیان داشت که :دولت روسیه مدعی است که آلمانی ها در صورت ناامیدی از حملات خود، ممکن است از گاز سمی بر ضد مردم و ارتش روسیه استفاده کنند. ما خود قاطعانه تصمیم داریم از این سلاح نفرت انگیز استفاده نکنیم، مگر این که ابتدا ارتش آلمان آن را به کار گیرد. به هر حال با شناختی که از دشمن خود داریم، فراهم آوردن تدارکات لازم به مقیاس بسیار وسیع را نادیده نگرفته ایم. بنابراین تصمیم گیری در این خصوص که هراس ناشی از به کارگیری سلاح های شیمیایی نیز به جنگ هوایی افزوده شود، بر عهده هیتلر است.
تنها کاربرد عمده تسلیحات شیمیایی از جانب آلمانی ها در جریان جنگ جهانی دوم، علیه نیروهای شوروی صورت گرفت؛ ماجرا بدین قرار بود که در ماههای مه و ژوئن سال ۱۹۴۲، آلمانی ها علیه واحدهای نظامی و غیرنظامی شهر کرچ (Krauch) که در یکی از معادن پنهان شده و دلیرانه در مقابل دشمن مقاومت می کردند، جنگ افزارها شیمیایی به کار بردند.
لازم به ذکر است که؛
در ماههای آخر جنگ جهانی دوم، در کنفرانس معروف Yalta (11-4 فوریه ۱۹۴۵) سران متفقین به نتایجی مهم در مورد چگونگی اتمام جنگ رسیدند.
یکی از این نتایج تعیین مرز قراردادی او در ـ نایسه بعنوان خط مرزی شرق و غرب در اروپا (مرز آلمان و لهستان) جهت هماهنگی انجام آخرین حملات به آلمان بود.
مذاکرات بین روزولت و استالین در مورد این مرزبندی در اثر اختلاف نظری به ظاهر کم اهمیت، در روزهای اول کنفرانس ناتمام ماند؛ زیرا نظر روزولت این بود که نایس شرقی مرز قرار گیرد، ولی استالین اصرار داشت که نایس غربی (امتداد رودخانه اودر) مرز باشد تا منطقه کوچک بین دو رودخانه نصیب روسها شود.
سرانجام با پذیرش نظر استالین از طرف روزولت، طی حملات نهایی متفقین به آلمان، روسها خود را به مرز مذکور رساندند. علت پافشاری استالین برای به کرسی نشاندن نظر خود بعدها معلوم شد.
شهر کوچکی به نام Dyhernfurth در منطقه مورد اختلاف قرار داشت که دارای ساختمانی استتار شده بود و پشت بام آن کاملاً با چمن و گیاهان پوشیده شده بود.
این ساختمان که در سال ۱۹۴۰ بنا شده بود یکی از کارخانجات تولید گازهای عصبی آلمانها و از مراکز اصلی تولید گازهای تابون و سارین بود. هنگامیکه کارخانه اشغال شد دارای ۱۲٫۰۰۰ تن گاز تابون، ۶۰۰ تن سارین و مقادیر زیادی سومان بود. کل کارخانه و ذخایر موجود در آن به روسیه انتقال یافت.

کاربرد سلاح‌های شیمیایی از قرون وسطی تا اواخر قرن نوزدهم

در دوران جنگ‌های صلیبی،‌ روش متداول در جنگ‌های بیولوژیک آلوده کردن چاهها با لاشه‌ انسان‌ها و حیواناتی بود که در جریان بیماری واگیردار مرده بودند.
در سال ۱۴۵۳ میلادی که ترکان عثمانی به قسطنطنیه آخرین سنگر روم شرقی (بیزانس) حمله بردند و به کندن گودال پرداختند، مدافعان شهر در همان گودال‌ها دود گوگرد پخش کردند و ترکان دچار خفگی شدند.
همچنین در سال ۱۴۵۶ میلادی که ترکان به نواحی بلگراد حمله بردند، مردم آن منطقه بر روی موش‌ها پودر کشنده‌ای ریختند و آنها را آتش می‌زدند و به سوی مهاجمان رها می‌کردند.(۴)
مهاجمان روس برای به زانو در آوردن لشکر سوئد در سال ۱۷۱۰ میلادی از میکروب طاعون استفاده کردند.
پس از پایان جنگ اجساد طاعون زده سوئد‌ی‌ها برروی دیوارهای ریوال Reval پراکنده شده بود.(۵)
در بعضی از این مواقع استفاده از جنگ افزارهای میکروبی، بی سر و صداتر و در مواقعی، پنهانی صورت می‌گرفت. به عنوان مثال در سال ۱۳۶۳ میلادی انگلیسی‌ها که توسط واکسناسیون نسبت به آبله مصون شده بودند ملافه‌ها و پتوهای بیماران مبتلا به ویروس آبله را برای رهبران متخاصم سرخپوستان شمال آمریکا در «اوهایو» بردند که منجر به مرگ عده‌ای از سرخپوستان گردید.(۶)
ناپلئون بناپارت در سال ۱۷۹۷ میلادی هنگامی که در حال جنگ با ایتالیا بود تلاش کرد تا بیماری تب مرداب را به سربازان ایتالیایی سرایت دهد.(۷)
علاوه بر اینها در طول تاریخ موارد عدیده‌ای استفاده از سلاح‌ شیمیایی و میکروبی وجود دارد، چه در کشورهای عربی و چه در جنگ استقلال آمریکا از جمله موارد معمول آن مسموم کردن چاه‌های آب بوده است که موجب مرگ گله‌های گوسفندان و گاو‌ و انسان‌ها شده است.

جنگ جهانی دوم و موضوع عدم استفاده عمده ازتسلیحات شیمیایی

رقابت تسلیحاتی که چند سال قبل از جنگ جهانی دوم بین قدرت های بزرگ آغاز شده بود، مخصوصاً در زمینه تحقیق و توسعه سلاح های شیمایی ادامه یافت و در این زمینه کشورها به نتایج جدیدی رسیدند. پیشرفت های بدست آمده در این دوره بسیار مهم بودند، بطوری که خردل های نیتروژنه و عوامل گاز تولید شدند و آلمان ها دو سال قبل از آغاز جنگ گاز عصبی سارین و تابون را کشف کردند. با دسترسی کشورهای متخاصم به تسلیحات شیمیایی و انبارهای موجود پر از این سلاح ها، تردیدی نبود که این کشورها در مقابله با دشمن به توسل به سلاح های شیمیایی وسوسه شوند.
در جنگ جهانی دوم همه متخاصمان اصلی (انگلستان، فرانسه، امریکا، شوروی، ژاپن، آلمان و ایتالیا) گازهای سمی مختلفی داشتند، «احتمالاً در این میزان کل ذخایر جنگ افزارهای شیمیایی توسط قدرتهای اصلی متخاصم…، دو برابر آنچه که در طول جنگ اول استفاده شد، می رسید» .
ولی در این جنگ، سلاح های شیمیایی بطور عمده مورد استفاده قرار نگرفت. «نیروهای آلمان فقط در چندین تک در مقابل پارتیزان های شوروی در اودسا و کریمه از جنگ افزارهای شیمیایی استفاده کردند». انگلیسی ها و امریکایی ها ماده ای تحت نام ناپالم (نفت ژله شده که ماده ای سوزان و خطرناک است) ساختند و از طریق بمباران های هوایی در آتش زدن شهرها و سربازان حریف استفاده کردند «بر اثرار بمباران هامبورگ توسط هواپیماهای متفقین در سال ۱۹۴۲، حدود ۲۰۰ هزار غیرنظامی سوختند… در ۱۹۴۵ نیز امریکایی ها در سدان از ناپالم استفاده کردند که تلفات ناشی از آن را حدود ۴۰۰ هزار نفر گزارش کرده اند»
دلیل این خودداری وسیع از کاربرد سلاح های شیمیایی محتاط می نمود. دول قدرتمند متحد علیه آلمان در مواقعی که از جانب نیروهای آلمانی بشدت تحت فشار قرار داشتند حتی مسئله استفاده سلاح های شیمیایی علیه آن کشور را مورد بررسی قرار دادند اما از آنجا که از اقدام مقابله به مثل ارتش نیرومند آلمان وحشت داشتند از این اقدام خودداری نمودند» کارشناسان نظامی معتقدند که یک کشور در شرایط جنگی تنها از عواملی ممکن است استفاده کند که فن مقابله و درمان مصدومین ناشی از آن عوامل را نیز داشته باشد. در جنگ جهانی دوم، زرادخانه های شیمیایی کشورهای متخاصم با هم فرق داشت.
آلمان ها عمدتاً عوامل اعصاب و متفقین عوامل خون را در اختیار داشتند. در نتیجه استفاده از سلاح های شیمیایی بدون داشتن وسایل درمانی مقابله با آنها احتمال آسیب پذیری در مقابل عوامل ناشناخته را افزایش می دهد. همچنین گفته شده است که «تأثیرات روانی بجامانده از کاربرد این جنگ افزارها در جنگ جهانی اول و اینکه هیتلر خود از مصدومان ناشی از کاربرد این جنگ افزار در درگیری های جنگ اول بوده است»
در جنگ های یمن (۱۹۶۷-۱۹۶۳)، مصر از جنگ افزارهای شیمیایی استفاده کرد که بخاطر مسائل خاورمیانه و نیز مسائل وحدت اعراب مسئله به سکوت برگزار شد. در افغانستان نیز نیروهای شوروی و دولتی در مقابله با چریک های افغانی از عوامل شیمیایی موسوم به «باران زرد» استفاده کرده اند.
اما فاجعه آمیزترین کاربرد سلاح های شیمیایی، استفاده عراق از این جنگ افزارها در طول ۸ سال جنگ تحمیلی بود. در این جنگ نیروهای عراقی پس از شکست های متعدد در مناطق مختلف جبهه جنگ به استفاده از انواع عوامل شیمیایی علیه افراد نظامی و غیر نظامی روی آورند و در این مدت با استفاده از انواع مهمات شیمیایی از قبیل بمب، گلوله های توپ و خمپاره که حاوی گازهای سمی و کشنده ای همچون عوامل عصبی، گازهای خردل، سیانور و عوامل خفه کننده بودند، به نقض آشکار تعهدا مربوطه خود در کنوانسیون های بین المملی پرداخت. «در طی این مدت بیش از ۲۵۲ مورد حمله شیمیایی (عراق) علیه ایران صورت گرفت که در سازمان ملل متحد ثبت شده است». عراق با مشاهده سکوت و انفعال جامعه بین المللی حتی به جان مردم خود نیز رحم نکرد و به وحشیانه ترین مورد استفاده از سلاح های شیمیایی در اول مارس ۱۹۸۸ در مقابل اکراد بی دفاع حلبچه دست زد که طی آن ۵ هزار نفر از مردم غیر نظامی این شهر جان باختند. با توجه به عمق فجایع ناشی از حملات شیمیایی صدام علیه ایران، در فصل آخر کتاب بحث ویژه ای به این موضوع اختصاص داده شده است.
کشورهای غربی که در طول جنگ ایران و عراق به تسلیح عراق پرداخته بودند، بعد از پایان جنگ بین دو کشور و حمله صدام به کویت خود در معرض تهدیدها صدام حسین مبنی بر استفاده از سلاح های شیمیایی قرار گرفتند. در جنگ دوم خلیج فارس بین امریکا و متحدینش از یک طرف و عراق از طرف دیگر برغم ادعاها و تهدیدات مکرر صدام، جنگ افزارهای شیمیایی مورد استفاده قرار نگرفتند. از جمله موانعی که برای کاربرد سلاح های شیمیایی در این جنگ برشمرده اند عبارتند از: زمان سریع عملیات، انهدام سیستم های پرتاب کننده عراق توسط متحدین، اوضاع نامساعد جوی، ترس از واکنش نیروهای متحد، ارزیابی، کارآیی رزمی پائین و وسایل پرتاب کننده خفیف.
در طول دوره بعد از پایان جنگ سرد موارد زیادی از ادعای استفاده سلاح های شیمیایی از جمله در تاجیکستان و چچن توسط جنگده های روسی، رد قره باغ از سوی ارامنه، در قطار زیرزمینی توکیو توسط فرقه آئوم و صدها مورد دیگر گزارش شده است که آخرین آنها ادعای طرفداراین برهان الدین ربانی مبنی بر استفاده از عوامل شیمیایی توسط نیروهای طالبان در افغانستان می باشد.
نویسنده: علی مقیمی

سلاح های شیمیایی در میانه دو جنگ جهانی

به رغم امضای پروتکل ۱۹۲۵ ژنو مبنی بر منع استفاده از سلاح های شیمیایی در بین دو جنگ جهانی و تلاشهای نافرجام جامعه ملل در زمینه خلع سلاح، کشورهایی چند از این تسلیحات استفاده کردند.
«در نوامبر ۱۹۳۵، به هنگام حمله ایتالیا به اتیوپی «سربازان موسولینی علیه مردم بی پناه اتیوپی از گاز سمی استفاده کردند که در این تهاجم شیمیایی ۱۵ هزارنفر قربانی شدند» .
در طول جنگ های داخلی اسپانیا که از سال ۱۹۳۶ آغاز شد و روس ها جمهوری خواهان اسپانیا به رهبری ژنرال فرانکو را در مقابل جبهه ناسیونالیستها یاری می کردند «به فرمان استالین در دو منطقه اسپانیا، گلوله های گاز سمی و خردل به کار برده شد که در نتیجه شمار زیادی از افراد غیر نظامی در روستاها و شهرها کشته شدند».
استفاده از سلاح های شیمیایی همچنان ادامه داشت. دو سال بعد یعنی در سال ۱۹۳۷ «ژاپن در جنگ با چین به استفاده از سلاح های شیمیایی اقدام کرد و این امر تا سال ۱۹۴۵ ادامه داشت»

روایت تاریخی جنگ شیمیایی رژیم بعثی عراق علیه ایران

اگر چه نخستین نبود، اما به شهادت تاریخ این بارز ترین نمونه از جنایت های شیمیایی در طول حیات بشر بود که این چنین بر سر مردم غیر نظامی ایران فرود می آمد. سال ها پیش از جنگ هشت ساله ایران و عراق، اروپا، ساعت ۵ بعد از ظهر روز ۲۲ آوریل سوزش گاز کلرین را روی پوست خود حس کرد.
شهر «ایپر» در کشور بلژیک نخستین تجربه جهانیان در استفاده از گاز های سمی کشنده بود، جایی که نیروهای آلمانی بمب های خود را بر سر پنچ هزار سربازجبهه متفقین از فرانسوی گرفته تا کانادایی، ریختند و یکی از نقاط تاریک تاریخ را در سال ۱۹۱۵ به نام خود رقم زدند.
بمب هایی که در نتیجه آن ۱۵ هزار مصدوم شیمیایی بر جای ماند و کشته هایی که هرگز فکر نمی کردند با پوست های تاول زده در تابوت فرو خواهند رفت. پس از شهر ایپر در اروپا حالا نوبت آفریقایی ها تا سهم خود را از این گازها شیمیایی ببرند و ایتالیایی اسباب این کار را فراهم کرد. دومین حمله شیمیایی که تاریخ آن را به عنوان لکه ننگی بر دامن اروپاییان ثبت کرده است، حمله ایتالیا به حبشه بود این بار نیز یک کشور ستیزه جو برای در هم شکستن نیرو های مقاومت دست به ابزاری می برد که نتایج آن تا سالیان سال برای کودکان بی گناه آن دیار باقی ماند، کودکانی که شاید در آن زمان هنوز به دنیا نیامده بودند اما سیاست مداران و سربازان ایتالیایی برای آنها گاز های کشنده شیمیایی را به یادگار گذاشتند.
به هر صورت همین دو جنگ کافی بود تا بشر را از آن چه خود با دست خود ساخته به هراس آورد و جهان را تا سال ها پای میز مذاکره بنشاند. ژنو پایتخت سیاسی اروپا میزبان نشست کشور های جهان شد تا بر سر استفاده از این مواد شیمیایی تصمیم بگیرند ونتیجه آن در سال ۱۹۲۵ به (پروتکل ژنو) مشهور شد.
کشور های جهان در این پرتوکل، منع به کار گیری عوامل سمی و خفه کننده در جنگ ها را به امضا رساندند و در مقابل قانون شکنان هم قسم شدند. عراق جزو ۱۲ کشور امضا کننده پروتکل بود. اما در گذر ایام، ذهن بشر این معاهده را به دست فراموشی سپرد تا پس از هفتاد سال از جنگ جهانی اول، در دهه ۸۰ میلادی یک کشور متجاوز علیه نیرو های مقاومت دست به جنایتی دیگر بزنند.

آغاز جنایت:

در آذز ۱۳۶۱ صدام، دیکتاتور عراقی برای، در هم شگستن مقاومت رزمندگان ایرانی در تک های شبانه از مقداری سولفور موستارد (عامل تاول زا) استفاده کرد.
پس از آن در سال ۱۳۶۲ در پیرانشهر و پنجوین، سلاح های شیمیایی را کامل و مستقیم به کار گرفت. تا اینکه در اواخر سال ۱۳۶۳ به علت اعتراض کشور های اروپایی و علنی شدن ابعاد گسترده کاربرداین جنگ افزار ها در جنگ با ایران، موقتاً از به کارگیری این سلاح ها در جنگ منصرف شد.
اما نخستین اعزام مجروحین شیمیایی ایران به اروپا پس از عملیات فاو در خاک عراق بود. استفاده از سلاح های شیمیایی در بعد وسیع توسط عراق بار دیگر در جریان این عملیات آغاز شد. اوایل زمستان ۱۳۶۴ که رزمندگان ایران با عملیات گسترده خود توانستند شهر فاو عراق را تصرف کنند رژیم عراق آتش سلاح های شیمیایی را به روی سپاه ایران گشود و به این ترتیب نخستین حمله وسیع شیمیایی که مجروحین بسیاری به جا گذاشت در خاک عراق رقم خورد. سکوت کشور های هم پیمان پروتکل ژنو، چراغ سبزی بود که به صدام نشان داده شد تا دیگر از هیچ جنایتی دریغ نکند.
اوایل سال ۱۳۶۶ عراق از جنگ افزار های شیمیایی به طور انبوه در جبهه مرکزی سومار استفاده کرد. پس از عملیات والفجر ۸، نیروهای عراقی به قدری از مواد سمی شیمیایی استفاده کردند که در بیمارستان های عقبه ایران جای سوزن انداختن نبود حدود هفت هزار گلوله توپ و خمپاره حاوی مواد سمی علیه مواضع نیروهای ایران شلیک شد.
ظرف دو روز هواپیما های عراقی به طور مداوم بیش از هزار بمب شیمیایی در صحنه عملیات فرو ریختند.
سردشت و حلبچه؛ دو جنایت جنگی روز یک شنبه ساعت ۱۵/۴ بعد از ظهر هفتم تیر سال ۱۳۶۶، بابر با ۲۸ ژوئن ۱۹۸۷ سردشت مورد حمله شیمیایی قرار می گیرد؛ چیزی که مردم هایش در بختک های خوابشان هم نمی دیدند با وجود این که شهر بمباران شده بود مردم پس از بمباران از پناهگاها خارج و برای دیدن مناطق بمباران شده و کمک به هم نوعان خود عازم این مناطق شدند و خوشحال بودند که کشته و زخمی نداشتند بعد از مدتی بوی سیر گندیده تمام فضای شهر را فرا گرفت. ناگهان پرندگان از بالای درختان بر روی زمین سقوط کردند و به دنبال آن مردم یکی یکی به روی زمین افتادند زن و مرد، کودک ونوجوان یکی پس از دیگری.
جمهوری اسلامی ایران، این تهاجم را غیر انسانی اعلام کرد و شهر سر دشت را «نخستین شهر قربانی جنگ افزارهای شیمیایی در جهان بعد از بمباران هسته ای هیروشیما و ناکازاکی» نامید .
علیه غیر نظامیان فقط در سردشت اتفاق نیفتاد. بسیاری از شهر های ایران مثل مریوان، روستای کلال، قلعه جی و جاهای دیگر با هزاران کشته و مجروح از دست بمب افکن های رژیم بعث در امان نماندند. اما جنون صدام دامن مردم عراق را نیز گرفت، این اولین بار بود که بشر به چشم خود می دید دیکتاتور ملت خود این چنین قتل عام می کند.
بمباران شیمیایی حلبچه ثابت کرد قدرت اروپایی و آسیایی نمی شناسد، هر جا که قدرت یله و بی قید باشد، فساد راهم با خود می آورد. آن وقت جنایت برای صاحب قدرت از آب خوردن هم راحت تر می شود.
در ۲۳ مارس ۱۹۸۸ خبر نگار روزنامه انگلیسی «گاردین» مشاهدات عینی خود را از شهر حلبچه این طور گزارش می کند :«سطح کوچه های خاکی و خانه های با خاک یکسان شده این شهر دور افتاده و عقب نگاه داشته شده کردستان پر از اجساد مردان و زنان و کودکان و احشام و حیوانات است که زخم خون و علائم انفجار رویشان دیده می شود. پوست اجساد به طرز عجیبی بی رنگ است، چشم ها باز و خیره و از حدقه بیرون زده، آب خاکستری رنگی از دهانشان بیرون زده و انگشتانشان پیچ خورده است. معلوم است که درست حین کارهی روزمره مرگ مانند صاعقه بر سرشان فرویخته است برخی فقط آن قدرتوان داشته اند که خود را به آستانه در برسانند در این جا مادری است که درآخرین لحظه کودکش را به آغوش کشیده، در آنجا پیرمردی خود را میان طفل شیر خواره و آنچه که نمی دانسته چیست، سپر کرده است و…».
در روز حادثه، ۵۰ فرزند هواپیمای ویژه بمباران ارتش عراق که هر یک به ۴ عدد بمب شیمیایی ۵۰۰ کیلویی مجهز بودند، در افق غرب آسمان حلبچه ظاهر شدند. مردم حلبچه، بارها شاهد پروازهای عبوری هواپیما های عراقی از غرب به شرق و به سوی آسمان ایران بوده اند. مردم به تماشای پرواز هواپیماها ایستاده بودند غافل از این که این بار بمب افکن ها پس از یک گردش به سمت جنوب با ریختن ۲۰۰ بمب حاوی مواد شیمیایی مجداً به سمت غرب تغیر مسیر داده و از دور نظاره گر ابر زرد رنگی می شوند که بر آسمان شهر سایه می اندازد.
حاصل آن یکی از فجیع ترین صحنه های جنگی، بعد از جنگ جهانی دوم بود.
آنها در عرض چندساعت ۵۰۰۰ نفر را به قتل رساندند. این شهر در ۱۱ کیلومتری مرز ایران را به خاطر اینکه از فرصت استفاده کرده و علیه صدام به پا خاسته بودند، تنبیه کند.

سازمان ملل در خواب بود:

ایران تلاش خود برای مقابله با این حملات در عرصه جهانی گسترش داد. غیر از اعزام مجروحین به کشور های غربی به خصوص آلمان،اتریش و سوئد، ایران از سازمان ملل متحد خواست تا بر اساس پروتکل ژنو دولت دولت عراق را محکوم کند و مانع از ادامه حملات شیمیایی شود. ۱۸ اسفند ماه ۱۳۶۲ دبیر کل سازمان ملل نخستین هیأت را برای برسی اتهام کار برد سلاح های شیمیایی توسط عراق می کند.
طی ۵ روز بازدید این گروه در منطقه از شواهد کاربرد سلاح های شیمیایی، در ۱۶ فروردین ۱۳۶۳ گزارش هیأت اعزامی پیرامون ادعای جمهوری اسلامی ایران مبنی بر استفاده عراق از سلاح های شیمیایی، همراه با اظهار تأسف دبیر کل از کاربرد سلاح های شیمیایی، به شورای امنیت تسلیم شد چهار روز بعد شورای امنیت کاربرد سلاح های شیمیایی را گویا محکوم می کند و از این کشور ها در خواست می کند و که پرو تکل ۱۹۲۵ ژنو در این ارتباط را رعایت کنند.
زمستان سال بعد گزارش گروه کار شناسی سازمان ملل متحد که مؤید کاربرد سلاح های شیمیایی توسط عراق علیه نیرو های ایران بود، منتشر شد. و این بار نیز رییس شورای امنیت در بیانیه کاربرد سلاح های شیمیایی توسط عراق علیه نیروهای و هم چنین ادامه جنگ را گویا محکوم کرد. همراه با موج مخالفت های جهانی با این جنایت جنگی صدام، این کشور حملات شیمیایی خود را به ایران را به ایران موقتاً قطع کرد. با فتح فاو توسط ارتش ایران بار دیگر حملات عراق آغاز شد اما این بارعراق، ایران را به استفاده از بمب شیمیایی متهم کرد!
در اولین ماه سال۱۳۶۷ هیأت سازمان ملل متحد برای برسی کاربرد سلاح های شیمیایی رهسپار تهران شد. این هیأت از ۲۸ تا ۳۱ مارس در ایران و از ۸ تا ۱۱ آوریل در عراق کار خود را انجام داد و نتیجه آن شد که شورای سازمان ملل لحن بیانیه ای جدید را تغیرداد و طی بیانیه ای کاربرد سلاح های شیمیایی را محکوم کرد، در صورتی که ایران هرگز از این سلاح ها استفاده نکرده بود. ادعای عراق درباره حمله شیمیایی ایران به خاک آن کشور از حمله ای کرفته شده بود که ایران به یک مهمات خانه عراقی داشت. در این مهمات خانه انبوهی از مواد شیمیایی این کشور نگه داری می شود. به هر صورت مجامع جهانی با ادامه محکومیت دو طرف مخاصمه، عملاً در مقابل این رفتار عراق سکوت کردند تا عراق از آخرین تر فندهایش برای پیروزی استفاده کند، اما نتیجه چیز دیگری شد.

سکوت ؛ ابزاری برای آشتی

شرایط ایران به گونه ای پیش رفت که ایران قطعنامه ۵۹۸ را در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ پذیرفت.
امام خمینی (ره) با توصیف شرایط سخت ایران، درباره پذیرش قطع نامه گفتند :«آری دیروز روز امتحان الهی بود که گذشت و فردا امتحان دیگری است که پیش می آید و همه ما نیز روز محاسبه بزرگ تری را پیش رو داریم. من تا چند روز قبل معتقد به همان شیوه دفاع و مواضع اعلام شده در جنگ بودم و مصلحت نظام و کشور و انقلاب را در اجرای آن می دیدم ولی با توجه به نظر تمامی کارشناسان سیاسی و نظامی سطح بالای کشور که من به تعهد و دلسوزی و صداقت آنان اعتماد دارم، با قبول قطع نامه و آتش بس موافقت نمودم و در مقطع کنونی آن را به مصلحت انقلاب (می بینم) و اعتبار ما باید در مسیر مصلحت اسلام و مسلمین قربانی شود. هرگز راضی به این عمل نمی بودم و مرگ و شهادت برایم گوارا تر بود، اما چاره چیست که همه باید که همه باید به رضایت حق تعالی گردن نهیم و مسلماً ملت قهرمان و دلاور ایران نیز چنین بوده و خواهد بود.»
پس از پذیرش قطع نامه توسط رهبر کبیر، ایران وارد فاز جدیدی از مناسبات سیاسی شد. حالا نوبت اثبات مظلومیت ایران در مجامع جهانی بود. ضمن این، ایران خود را در شرایطی می دید که می توانست غرامت جنگ را از عراق مطالبه کند.
در بند هفت قطعنامه ۵۹۸ به صراحت اعلام شده بود:«ابعاد خسارات وارده در خلال منازعه و نیاز به تلاش های بازسازی با کمک های مناسب بین المللی پس از خاتمه در گیری تصدیق می گردد و در این خصوص از دبیر کل در خواست می شود که یک هیأت از کارشناسان را برای مطالعه موضوع بازسازی و گزارش به شو رای امنیت تعیین کند.
اما پس از جنگ ایران به دلایل بسیاری در اجرا و پیگیری این بند ناتوان ماند. در صورتی که در ۱۸ آذر ۱۳۷۳ عراق به عنوان متجاوز به خاک ایران شناخته شد. با این وجود، تلاش بسیاری از مدافعان حقوق جانبازان شیمیایی در عرصه دادگاه های جهانی بدون حمایت دولت ایران با شکست مواجه شد و ایران علاوه بر این که از وصول بسیاری از غرامت های جنگی خود بازماند، حتی نتوانست از اتباع خود در دادگاه های بین المللی علیه کشور های غربی حمایت کند، کشور های که حامیان اصلی عراق در جنگ بودند و عراق بمب های شیمیایی خود را متعلق به آنها می دانست.
اوضاع وقتی کمی پیچیده تر شد که ایران حتی در دادکاه های که دیگر کشور ها برای مجازات عاملان این جنایات برگزار کرده بودند، شرکت نکرد. البته عهده ای معتقدند عدم حضور ایران در این دادگاه ها یا به خاطر بی اطلاعی مقامات ایرانی بوده است یا به خاطر موضع صلح جویانه ایران.

تاریخچه و سیر تکاملی درجنگهای شیمیایی دنیا

جنگ شیمیایی با جنگ جهانی اول در اوایل قرن بیستم آغاز شد و با جنگ شیمیایی عراق علیه ایران در اواخر قرن بیستم به اتمام رسید. اگر چه در تاریخ، تا قبل از شروع جنگ اول جهانی مواردی از بکار گیری اسلحه شیمیایی ذکر شده است ولی انجام جدی حملات شیمیایی به جنگ اول باز می گردد.

جنگ جهانی اول و نخستین حملات شیمیایی

از اوایل جنگ جهانی گازهای شیمیایی وارد میدان شدند. دراگوست ۱۹۱۴ فرانسویها گازهای اشک آور مختلفی ر ااستفاده نمودند. در ژانویه ۱۹۱۵آلمانها در لهستان علیه روسها از گاز کلر استفاده نمودند که بی نتیجه بود.

نخستین حمله موفق آلمان ها و تلفات سنگین با گاز کلر

در بعد از ظهر ۲۷ آوریل ۱۹۱۵ آلمانها در نزدیکی شهری به نام ‎YP RES در بلژیک علیه متفقین (که بیشتر سربازان انگلیسی و بلژیکی بودند) گاز کلرین را بکار بردند که نخستین حمله وسیع گازی در تاریخ دنیا محسوب می شود. در این حمله حدود ۶۰۰۰ سیلندر حاوی کلرین مایع را در طول یک خط ۶کیلومتری مستقر نموده، ۱۸۰ تن کلرین را آزاد نمودند که بخاطر جو مناسب بصورت ابر سبز رنگی خط مقدم متفقین را پوشانید. چون متفقین هیچگونه آمادگی نداشتند، شدیدا آسیب دیدند بطوری که تلفاتشان به ۵۰۰۰ کشته و ۱۵۰۰۰ مصدوم رسید. این حادثه نقطه عطفی در تاریخ جنگهای دنیا بشمار رفت زیرا بر تمامی کشورها روشن شد که اکنون یک عامل جدید وارد میدان شده است که محاسبات روشهای مقابله با آن پرداختند. پس از حمله شمیمیایی ۲۷ آوریل، در ظرف چند روز هزاران ماسک توسط زنهای انگلیسی ساخته شد و در اختیار سربازان قرار گرفت.
این ماسکها عبارت بودند از یک پدنخی که با محلولی از هیپوسولفیت سدیم، گلیسیرین و بیاکر بنات سدیم آغشته شده بود. در نتیجه در حمله بعد با گاز کلرین که چند روز بعد در ماه (می) انجام شد فقط ۱۲۰۰ مصدوم شیمیایی از متفقین بجای ماند. در ماههای بعد نیز همچنان حملات با گاز کلر توسط آلمانها ادامه یافت. نتیجه تحقیق انگلیسها روی گاز های جنگی سرانجام در ۲۵ سپتامبر ۱۹۱۵ بصورت نخستین حمله آنها با گاز کلر علیه آلمانها نمایان شد. در این میان ارتش آلمان ترکیب جدیدتری را به نام Phosgene)) در دسامبر ۱۹۱۵ برای نخستین بار بکار برد که بعلت آمادگی نسبی سربازان نتیجه مطلوب را عاید آلمانها نکرد.
در فوریه ۱۹۱۶ ارتش فرانسه نیز استفاده از گاز شیمیایی را شروع کرد و گازفسژن را علیه آلمانها بکار برد. کلر وفسژن هر دو در دمای عادی بصورت بخار می باشند و این مطلب مشکلاتی را هم در نقل و انتقال آنها و هم در پایداری در میدان نبرد بوجود می آورد، لذا آلمانها گاز Diphosgene)) را تهیه کردند که در دمای عادی بصورت مایع می باشد و سرانجام در ۷ می ۱۹۱۶ نخستبن حمله خود ار با این گاز انجام دادند. در جولای ۱۹۱۶ آلمانها و متفقین هر دو مجهز به توپخانه گازهای جنگی شدند و از عوامل مختلف خفه کننده و اشک آور علیه یکدیگر استفاده کردند.
در اواخر سال ۱۹۱۶ در ارتش انگلیس از سلاح جدیدی به نام گاز افکن یا Iuvensproiectors)) بمنظور پرتاب همزمان تعداد زیادی گلوله های بزرگ گازی استفاده شد. آنها با استفاده از این روش قادر بودند غلظت بسیار بالایی از گاز سمی (غالبا فسژن) را در مدت زمان کوتاهی روی دشمن ایجاد کنند که چنین عملیاتی با توپخانه امکان پذیر نبود وآلمانها از این طریق صدمات زیادی را متحمل شدند.

ورود گاز خردل به میدان جنگ

با ورود عامل خردل به صحنه جنگ، که ایجاد آلودگی پایدار در محیط می نمود جنگ شیمیایی وارد مرحله تازه ای شد. در جولای ۱۹۱۷ آلمانها برای نخستین باراز گاز خردل یا ‎Yperie در شهر Ypres بلژیک علیه متفقین استفاده کردند که بسیار موفقیت آمیز بود. در همین سال ترکیبات آرسنیکی نیز تدریجا وارد میدان جنگ شد. در این سال یکی از خطرناکترین سموم آرسنیکی به نام لویزایت Iewisite توسط یک شیمیدان آمریکایی به نام دکتر لوئیس سنتز شد شد که البته درجنگ اول موفق به استفاده از آن نشدند. تا سال ۱۹۱۸ فرانسه و انگلیس نیز توپخانه شیمیایی خردل را آماده نموده و مورد استفاده قرار دادند، تا آنکه سرانجام در ۱۹۱۸ جنگ جهانی اول خاتمه یافت.

آسیب غیر نظامیان

مصدوم شدن غیر نظامیان در جنگ شیمیایی نیزحائز توجه است، در سال ۱۹۱۷و۱۹۱۸ حملات شیمیایی شدیدی (توسط آلمانها) روی شهرها و روستاهای فرانسوی انجام گرفت که مهمترین اثرات آن مربوط به گاز خردل بوده و هزاران مصدوم از خود بجای گذشت. البته آمادگی مردم و کادرهای درمانی باعث شد که بجز حمله اول، حملات بعدی با موفقیت کمتری توام باشد. ترس از گازهای شیمیایی باعث شده بود که حتی کودکان دبستانی نیز با ماسک به تحصیل می پرداختند و آمادگی جهت حملات را داشتند. مردم منازل آلوده (خصوصا در آلودگی خردل) را بسرعت ترک می کردند و تا اطمینان از پاکسازی آن باز نمی گشتند. همچنین کادر پزشکی ارتش جهت درمان مصدومین شیمیایی بخشهای ویژه ای را اختصاص داده بود.

تلفات گازهای شیمیایی در جنگ جهانی اول

درجنگ جهانی اول گاز خردل بدون شک از موثرترین عوامل بکار گرفته شده بود. بر طبق یک گزارش از ایستگاههای رفع آلودگی ارتش انگلیس از مجوع ۹۷۰،۱۶۰ نفر کل مجروحین شیمیایی، ۷۰۲،۱۲۴ نفر یا ۷۷% آنانرا مصدومین گاز خردل تشکیل می داد. طبق گزارش ارتش آمریکا از مجموع ۹۶۵،۳۶ نفر مصدوم شیمیایی ۷۱۱، ۲۷ نفر یا ۷۵% آنها مربوط به گاز خردل بوده است. این امر بیانگر نقش ویژه گاز خردل در جنگ می باشد. علیرغم توقف جنگ جهانی اول کشورها همچنان به تحقیق و تولید پیرامون عوامل شیمیایی ادامه دادند تا جا ییکه در سال ۱۹۱۹ تولید گازخردل در کارخانجات آمریکا به رقم ۱۹ تن در روز رسید. بیشترین آسیب ناشی از سلاحهای شیمیایی در جنگ جهانی اول به سربازان روسی وارد شد که تلفات آنها بالغ بر ۰۰۰،۵۰ کشته و ۰۰۰،۵۰ مصدوم بود. علت این تلفات، کمی امکانات حفاظتی، ضعف آموزش و محدودیت در تدارک اسلحه شیمیایی بود. بطور خلاصه در طول جنگ جهانی اول ۰۰۰/۲۰۰،۱ تن ماده سمی مصرف شد که این سموم شامل ۲۲ نوع عامل شیمیایی مختلف بودند و علاوه بر آنها ۱۷ نوع عامل شیمیایی دیگر نیز تا خاتمه جنگ مطالعه شد و یا جهت استفاده آماده گردید. جنگ شیمیایی در مجموع منجر به مصدوم شدن ۰۰۰،۲۰۰،۱ نفر کشته شدن ۰۰۰،۱۰۰ نفر گردید.

استفاده ازعوامل شیمیایی بین دو جنگ جهانی

درسال ۱۹۲۵ در کنفرانس خلغ سلاح ژنو، پروتکلی به امضاء غالب کشورهای جهان در آمد که در آن کاربرد سلاح شیمیایی وبیو لوژیکی منع شده بود (عراق نیز از امضاء کنندگان آن بود). امضاء کنندگان این پروتوکل عموما اهمیتی برای آن قائل نشدند و تولیدات درحد وسیع ادامه یافته و بسیاری از کارحانجات تولید کننده مواد شیمیایی، در اختیار بخش جنگلهای شیمیایی ارتشها قرار گرفتند. در ادامه تحقیقات محرمانه ای که هنوز در مورد بالایی از گاز سمی (غالبا فسژن) را در مدت زمان کوتاهی روی دشمن ایجاد کنند که چنین عملیاتی با توپخانه امکان پذیر نبود و آلمانها از این طریق صدمات زیادی را متحمل شدند.

ورود گاز خردل به میدان جنگ

با ورود عامل خردل به صحنه جنگ، که ایجاد آلودگی پایدار در محیط می نمود جنگ شیمیایی وارد مرحله تازه ای شد. در جولای ۱۹۱۷ آلمانها برای نخستین بار از گاز خردل یا Yperite در شهر Ypres بلژیک علیه متفقین استفاده کردند که بسیار موفقیت آمیز بود. درهمین سال ترکیبات (آرسنیکی) نیز تدریجا وارد میدان جنگ شد. دراین سال یکی از خطرناکترین سموم آرسنیکی به نام لویزایت Iewisite توسط یک شمیدان آمریکایی به نام دکتر لوئیس سنتز شد که البته در جنگ جهانی اول موفق به استفاده از آن نشدند. تا سال ۱۹۱۸ فرانسه و انگلیس نیز توپخانه شیمیایی خردل را آماده نموده و مورد استفاده قرار دادند، تا آنکه سرانجام در ۱۹۱۸ جنگ جهانی اول خاتمه یافت.

آسیب غیر نظامیان

مصدوم شدن غیر نظامیان در جنگ شیمیایی نیز حائز توجه است، در سال ۱۹۱۷و۱۹۱۸ حملات شیمیایی شدیدی (توسط آلمانها) روی شهرها و روستاهای فرانسوی انجام گرفت که مهمترین اثرات آن مربوط به گاز خردل بوده و هزاران مصدوم از خود بجای گذاشت. البته آمادگی مردم و کاردهای درمانی باعث شد که بجز حمله اول، حملات بعدی با موفقیت کمتری توام باشد. ترس از گازهای شیمیایی باعث شده بود که حتی کودکان دبستانی نیز با ماسک به تحصیل می پرداختند و آمادگی جهت حملات را داشتند. مردم منازل آلوده (خصوصا در آلودگی خردل) رابسرعت ترک می کردند و تا اطمینان از از پاکسازی آن باز نمی گشتند. همچنین کادر پزشکی ارتش جهت درمان مصدمین شیمیایی بخشهای ویژه ای را اختصاص داده بود.

تلفات گازهای شیمیایی درجنگ جهانی اول

در جنگ جهانی اول گاز خردل بدون شک از موثرترین عوامل بکار گرفته شده بود. بر طبق یک گزارش ار ایستگاههای رفع آلودگی ارتش انگلیس از مجموع ۹۷۰،۱۶۰ نفر کل مجروحین شیمیایی، ۷۰۲،۱۲۴ نفر یا ۷۷% آنانرا مصدومین گاز خردل تشکیل می داد. طبق گزارش ارتش آمریکا از مجموع ۹۶۵،۳۶ نفر مصدوم شیمیایی، ۷۱۱،۲۷ نفر یا ۷۵% آنها مربوط به گاز خردل بوده است. این امر بیانگر نقش ویژه گاز خردل در جنگ می باشد. علیرغم توقف جنگ جهانی اول کشورها همچنان به تحقیق و تولید پیرامون عوامل شیمیایی ادامه دادند تا جاییکه در سال ۱۹۱۹ تولید گاز خردل در کارخانجات آمریکا به رقم ۱۹ تن در روز رسید. بیشترین آسیب ناشی از سلاحهای شیمیایی در جنگ جهانی اول به سربازان روسی وارد شد که تلفات آنها بالغ بر ۰۰۰،۵۰ کشته و ۰۰۰،۵۰۰ مصدوم بود. علت این تلفات، کمی امکانات حفاظتی، ضعف آموزش و محدودیت در تدارک اسلحه شیمیایی بود. بطور خلاصه درطول جنگ جهانی اول ۰۰۰،۲۵۰،۱ تن ماده سمی مصرف شد که این سموم شامل ۲۲ نوع عامل شیمیایی مختلف بودند و علاوه بر آنها ۱۷ نوع عامل شیمیایی دیگر نیز تا خاتمه جنگ مطالعه شد و یاجهت استفاده آماده گردید. جنگ شیمیایی در مجموع منجر به مصدوم شدن ۰۰۰،۲۰۰،۱ نفر و کشته شدن ۰۰۰،۱۰۰ نفر گردید.

استفاده از عوامل شیمیایی بین دو جنگ جهانی

در سال ۱۹۲۵ در کنفرانس خلع سلاح ژنو، پروتکلی به امضا، غالب کشورهای جهان در آمد که در آن کاربرد سلاح شیمیایی و بیولوژیکی منع شده بود (عراق نیز از امضاء کنندگان آن بود). امضاء کنندگان این پروتوکل عموما اهمیتی برای آنان قائل نشدند و تولیدات در حد وسیع ادامه یافته و بسیاری از کارخانجات تولید کننده مواد شیمیایی، در اختیار بخش جنگهای شیمیایی ارتشها قرار گرفتند. در ادامه تحقیقات محرمانه ای که هنوز در مورد خردلها ادامه داشت در سال ۱۹۳۵ خردل ازتی (تری کلر و اتیلامین) توسط آلمانها سنتز شد. در سال ۱۹۳۵ موسولینی رهبر ایتالیا به اتیوپی حمله کرد و در سال ۱۹۳۶ آنرا ضمیمه خاک خود ساخت، در این حمله ارتش ایتالیا بطور وسیع از گاز خردل و فسژن بهره جست. در سال ۱۹۳۷ ژاپن عملیات جنگی خود را علیه چین شروع نمود، که دراوایل این حمله از گازهای خردل و لویزایت استفاده کرد.

جنگ جهانی دوم و تولید گازهای اعصاب

از سال ۱۹۳۵ تا ۱۹۳۹ وضعیت ویژه ای بر جهان حاکم بود و درگیریهای کوچک و بزرگ سرانجام زمینه را برای جنگ جهانی دوم مهیا نمود، بطوری که با حمله برق آسای آلمان نازی به لهستان در اوایل سپتامبر ۱۹۳۹ و اشغال آن، بتدریج بساری از کشورها وارد جنگ شدند و بدینسان جنگ جهانی دوم آغاز گشت. در جنگ جهانی دوم تحقیق و تولید عوامل شیمیایی و بیولوژیک همچنان ادامه یافت و انبارهای بزرگی از سموم مختلف جنگی در کشورها ذخیره شد. ارتشهای دنیا از نظر حفاظتی نواقص خود را اصلاح نموده و همه آماده یک جنگ شیمیایی بودند. آلمانهای نیز موفقیت جدیدی در این زمینه بدست آوردند و آن عبارت از دستیابی به گازهای اعصاب بود. در سال ۱۹۳۷ زمانیکه دکتر schrader سرگرم تحقیق در لا براتوارهای مربوط به حشره کش بود، موفق به سنتز Tabun شد و بدنبال روشن شدن ارزش نظامی آن، فورا توسط ارتش آلمان بعنوان یک ماده محرمانه طبقه بندی شد. در سال ۱۹۳۹ در حین تحقیق بر روی ترکیبات ارگانو فسفره فلوئوره و ظاهرا به منظور تولید حشره کشهای قویتر سرانجام موفق به سنتز گاز عصبی sarin شد که سمیت آن ۴ برابر بیشتر از تابون بود در سال ۱۹۴۰ کارخانه تولید گاز عصبی تابون در مقیاس وسیع در شهردیخرنفورت آلمان بصورت مخفیانه احداث شد. در سال ۱۹۴۵ kuhn ترکیب کشنده سومان را سنتز نمود که از دو گاز عصبی قلبی خطرناکتر است. شرادر و گروهش تا خاتمه جنگ جهانی دوم حداقل ۰۰۰،۲ ترکیب ارگانو فسفره جدید را سنتز نمودند. پس از پیروزی متفقین در جنگ جهانی دوم و اشغال آلمان، مشخص شد که آلمان دارای سلاح جدید شیمیایی می باشد(فصل هجدهم یادداشت دوم). در یکی از گزارشات متفقین مورخ ۱۴ آوریل ۱۹۴۵ کار شناسان پس از بررسی گلوله های شیمیایی آلمانها چنین نوشتند:
…. گلوله های توپی که دارای حلقه سفید رنگ هستند محتوی اسید سیانیدریک می باشند، اما گلوله های توپی که دارای حلقه های سبز و زرد می باشند مشابه ترکیب انگلیسی pf3 هستند… این ترکیب تاول زا نیست ولی آثار سمی جذب مایع آن از راه پوست و چشم بسیار سریع ایجاد می شود….[۱].
در زمان گزارش فوق هنوز هیچ کشوری شناختی از سلاح جدید اعصاب نداشت. مدتی بعد مشخص شد که محتویات آن گلوله های توپ، گاز عصبی Tabun بوده است، یعنی نخستبن گاز اعصابی که عراق علیه ایران در جبهه جنوبی بکاربرد.
علی رغم اینکه گازهای اعصاب تا خاتمه جنگ تنها در اختیار ارتش آلمان بود ولی ترس از این که سایر کشورها نیز ممکن است این گازهای اعصاب استفاده کند. در طول جنگ جهانی دوم علیرغم تولید زیاد انواع گازهای جنگی توسط غالب قدرتهای بزرگ، موارد استفاده از این سلاح مشاهده نشد. اگر چه قبل و حین جنگ جهانی دوم در موارد متعددی در سطح وسیع گازهای شیمیایی در میدان های مانوتست شدند.
از امکاناتی که در جنگ جهانی دوم جهت پخش عوامل شیمیای در نظر گرفته شده بود استفاده از هواپیما بود لذا در میان تسلیحات شیمیایی، بمبها(خصوصا بمب خردل) جایگاه ویژه ای داشتند و بمیزان فراوانی تولید شدند. حجم سلاحهای شیمیایی تولید شده و نقل و انتقال گسترده آنها بقدری بود که گاه بطور تصادفی منجر به بروز حوادثی می گردید که از جمله حادثه (بندر گاه باری) می باشد. در این حادثه که تنها حادثه شیمیایی مهم جنگ جهانی دوم محسوب می شد آمریکاییها با گاز خردل سات آمریکا کشته و مصدوم شدند (فصل هجدهم یادداشت سوم).

پس از جنگ جهانی دوم

علیرغم تاکیدهای مجدد و امضاء پروتکل های مختلف بمنظور عدم تولید گازهای جنگی، پس از جنگ همچنان تحقیق پیرامون انواع مختلف گازهای جنگی و روشهای دیگر تولید آنها ادامه یافت. در سال ۱۹۵۳ (شرادر) در ادامه تحقیقات روی گازهای عصبی موفق به کشف فرمول عمومی ترکیبات ارگانو فسفره شد و توانست توصیف کند که ترکیب ارگانو فسفره برای آنکه خواص حشره کش و آنتی کولینسترازی داشته باشد چه ویژگیهای را لازم دارد. و در اوایل دهه ۱۹۵۰ گروه شرادر ضمن کار روی استرهای دیگری از ترکیبات ارگانو فسفره، عوامل اعصاب سری را سنتز کردند.
در میان این سری جدید vx بعنوان سمی ترین گاز اعصاب مورد توجه قرار گرفت که ترکیبی است از جهت پایداری مشابه خردل و از نظر قدرت کشندگی حتی از سومان هم کشنده تر است لذا شاید از جهاتی بتوان آنرا بهترین گاز جنگی معرفی نمود. در سال ۱۹۵۶ توسط یک شیمیدان سوئدی به نام T hameline گروه جدید تری از گازهای عصبی سنتز شد که یکی از آنها فسفر یل تیوکو لین است این گروه ترکیبات بطور بسیار اختصاصی عمل می کند و خوشبختانه مواد ناپایداری بوده و نمی توان به راحتی در میدان جنگ آنها را بکار گرفت. همزمان با تحقیق، تولیدات انبوه گازهای جنگی در کارخانجات شیمیایی ویژه ادامه یافت. آمریکا در سال ۱۹۵۴ تولید سارین را آغاز کرد بطوری که فقط تا سال ۱۹۵۷ میزان تولید این گاز عصبی به رقم ۰۰۰،۱۵ تن رسیده بود. تولید VX نیز از سال ۱۹۶۰ در آمریکا شروع شد. در دهه ۱۹۵۰ همچنین گروه جدیدی از عوامل شیمیایی تحت عنوان ناتوان کننده های روانی غیر کشنده توجه سم شناسان نظامی را بخود جلب نموده و در نتیجه مشتقات مختلف I ISD و نیز گاز BZ وارد صحنه گازهای جنگی شدند.
یک دیگر از پیشرفتها در زمینه گازهای جنگی متد غلیظ و پایدار کردن عوامل فرار خصوصا عوامل عصبی بود که به کمک مخلوط نمودن آنها با پولیمرها این کار را انجام می دادند. علاوه بر تولید و ذخیره سازی گازهای جنگی، قدرتهای بزرگ سعی نمودند تشکیلات منسجمی را در ارتش به این امر اختصاص دهند ودر این رابطه مانورهای مختلف شیمیایی انجام می دادند که در آنها از گازهای حقیقتی استفاده می شد. در سال ۱۹۸۶ در یک منطقه تحت آزمایش ارتش آمریکا در ایالت یوتا بدنبال یک کوشش ناموفق در پخش گاز عصبی V X (که منجر به مسمومیت ۰۰۰،۶ راس گوسفند شد) نگرانیهایی در مردم آمریکا بوجود آمد که منجر به توقف تولید شده صورت گرفت احداث کارخانجات خاصی در کشورهای مختلف دنیا به این منظور بود، زیرا پس از مدت زمانی این سموم (بسته به نوع آنها) تجزیه می شد و یا به علت بروز آسیبهایی که در جدار مخازن آنها تدریجا بوجود می آمد خطرناک می شدند.

سیستم های دو گانه تولید گازهای اعصاب

همانطور که می دانیم از دیدگاه نظامی یکی از قدرتهای مهم در جنگ میزان مهماتی است که یک کشور انبار نموده است. در مورد مهمات شیمیایی در گذشته این ذخیره سازی نمی توانست از حدی بیشتر شود زیرا ممکن بود خطرات زیادی ر ابرای کشورهایی تولید کننده داشته باشد، لذا این امر یک عامل محدود کننده بشمار می رفت. بمنظور حل مشکل، دانشمندان روی ای نتز کار کردند که بتوانند برای ایجاد یک عامل سمی (ج) آنرا بنجوی سنتز کنند که قبل از انجام وامکمنش نهایی ژ، دو ماده غیر سمی (الف و ب) داشته باشیم.
یعنی ماده (ج) را به صورت (الف + ب) نگاهداری نمائیم و تنها در هنگام نیاز دو ماد ه (الف) و(ب) ترکیب شده سرانجام ماده سمی (ج ) تولید شود. البته این کار برای تمامی سموم امکان پذیر نیست ولی در مورد سموم عصبی (سارین و و – ایکس این کاربا کمال موفقیت انجام گرفت بطوری که سیستمهای دوگانه (Binary) سارین در سال ۱۹۷۷ در آمریکا که پیشرو این تکنو لوژی می باشد آماده تولید و بهره برادی شد. این روش منجر به آن شد که مهمات شیمیایی همانند مهمات عادی بتواند در مقیاس وسیعی ذخیره گردد.
از دیگر محاسن روش فوق آن است که این مهمات می تواند بدون حفاظتهای ویژه حمل شده و نیز با استفاده از توپخانه معمولی شلیک شود، زیرا کیلو مترها پس از دور شدن از محل پرتاپ، ترکیب دو ماده الف و ب صورت می گیرد و هرگز خطری برای بکار گیرندگان آن ایجاد نخواهد شد. در ژوئن سال ۱۹۸۵ کنگره آمریکا مبلغ ۱۶۴ میلیون دلار را (برای سال مالی ۱۹۸۶) جهت تولید سلاحهای شیمیایی (دو گانه) اختصاص داد و سرانجام در سال ۱۹۸۶ مرحله جدیدی از تولید وسیع سلاحهای دو گانه شامل بمبهای VX و گلو له های توپ ۱۵۵ میلیمتری سارین آغاز شد.
یکی دیگر از پیشرفتهای مربوط به جنگهای شیمیایی، بدنبال پیشرفت علم بیو تکنو لوژی پیدا شد و آ ن استفاده از توکسینهای باکتریها گیاهان و سپس دستیابی بروشهای سنتز غیر بیولژیک و به مقیاس وسیع آنها بود. در این رابطه مثال برخی از میکوتوکسینها و نیز انتروتوکسین استافیلو کوک و بوتولینال توکسین سرانجام جزء سموم استاندارد شده نظامی قرار گرفتند که به مقیاس وسیعی تولید شدند.

استفاده از سلاح شیمیایی پس از جنگ جهانی دوم

در سال ۱۹۶۵ مصر در یمن از گاز خردل استفاده کرد که البته تا سالها پس از آن بطور بین المللی شناخته نشد. (جنگ یمن ۶۷- ۱۹۶۳ ). در جنگ ویتنام (۶۸- ۱۹۶۱ ). آمریکا ییها بطور بسیار گسترده ای از عوامل ضد گیاه بمقدار بیش از ۰۰۰/۵۰ تن استفاده نمودند که در واقع اولین کاربرد آن در جنگهای دنیا بشمار می رفت.
این عوامل که بر مبنای رنگشان تحت عنوان (عامل نارنجی)، عامل سفیدو و عامل آبی نامگذاری شده بودند مخلوطهای مختلفی از عوامل ضد گیاه بودند که بمنظور ریزش برگ درختان، تخریب جنگلها و خشکانیدن مزارع برنج مورد استفاده قرار می گرفتند. هدف آمریکاییها از این کار از بین بردن پوشش استتار ویتنامیها و نابود نمودن منابع غذایی آنها بود. این عوامل که بصورت اسپری از هواپیما پخش می شد، علاوه بر تاثیر بر گیاهان، آثار دیررسی هم بر انسانها گذاشت که هنوز ملت ویتنام از آن رنج می برد. آمریکا همچنین در سال ۱۹۶۶ چندین مورد بمب های حاوی گاز BZ را بصورت آزمایشی در ویتنام بکار گرفت.
علاوه بر اینها در جنگ ویتنام مقادیر زیادی از گازهای اشک آور و خفه کننده استفاده شد شد تا مبارزان ویتنامی مجبور به خروج از تونلهای زیر زمینی شده ویا در آنجا از بین بروند. در اواخر دهه ۱۹۷۰ گزارشات حاکی از آن بود که در برخی نبردهای کوچک در لائوس، کامبوج، ویتنام و افغانستان بطور محدود از عوامل شیمیایی استفاده شده است.